Từ khi đất nước đổi mới và hội nhập, ký kết thực hiện các mục tiêu thiên niên kỷ, Việt Nam luôn luôn cam kết sẽ thực hiện cải thiện cuộc sống của người dân. Các mục tiêu này thực ra cũng chẳng cao xa gì so với Tuyên ngôn độc lập, Hiến pháp hay các nghị quyết Trung ương Đảng của Việt Nam. Dân giàu, nước mạnh, độc lập, tự do, hạnh phúc, trong đó dân giàu là câu chúc tụng đầu năm của các vị lãnh đạo quốc gia.

Các văn kiện của Đảng và Nhà nước Việt Nam đã nêu bật nhiệm vụ của Nhà nước là quan tâm phát triển các năng lực của người dân trong các lĩnh vực xã hội trong đó giáo dục, chăm sóc sức khoẻ, văn hoá thể thao, đặc biệt là giáo dục, chứ không chỉ trong phạm vi kinh tế.

Trong thực tế, kinh tế giai đoạn 2001

- 2005 tăng 7,51%/năm, năm 2006 tăng 8%, năm 2007 dự kiến tăng khoảng 8,3%. Trong khi đó tỷ lệ người lớn biết chữ chỉ là 95,6%, tỷ lệ học sinh phổ thông nhập học chỉ đạt 64% trong đó tỷ lệ huy động học sinh tiểu học trong độ tuổi chỉ đạt trên dưới 98%, tỷ lệ huy động học sinh trung học cơ sở trong độ tuổi chỉ đạt trên dưới 90%, tỷ lệ huy động học sinh trung học phổ thông trong độ tuổi chỉ đạt trên dưới 50%, chưa nói tới tỷ lệ lao động được đào tạo nghề của cả nước (bao gồm công nhân kỹ thuật có bằng cấp, trung học chuyên nghiệp, cao đẳng, đại học và sau đại học) hiện chỉ chiếm 12,5%. Vẫn còn người dốt, vẫn còn học sinh trong độ tuổi phổ cập tiểu học và trung học cơ sở chưa được đi học hoặc bỏ học. Điều đó cho thấy mọi thành quả kinh tế không phải đều dẫn tới nâng cao mức sống, cải thiện giáo dục. Nguyên do thì nhiều nhưng bộ Giáo dục và đào tạo chưa tổng kết hoặc chưa công bố, trong đó do không có tiền đi học chiếm bao nhiêu phần trăm.

Tiền đi học không phải chỉ là học phí, lệ phí, mà còn ít nhất là 21 khoản tiền mà một học sinh trong bậc phổ cập phải đóng thêm cho nhà trường hoặc chi thêm (bảng minh hoạ). Gánh tiền nêu trên có thể tính toán được cho một học sinh bậc tiểu học là 2.550.000 đồng/năm học, một học sinh bậc trung học cơ sở là 5.954.000 đồng/năm học nếu đi xe đạp, 6.356.000 đồng/năm học nếu đi xe buýt.

Lẽ ra, bộ Giáo dục và đào tạo nên nghĩ xem nên giảm bớt gì trong gánh tiền nêu trên để giảm bớt gánh nặng cho người dân, nhất là nông dân chỉ có chưa đến 1/3 GDP bình quân đầu người (khoảng trên dưới 250 USD/năm).

Nói như phó thủ tướng, bộ trưởng bộ Giáo dục và đào tạo ngày 16.11 trước Quốc hội: - “4 học sinh đóng học phí sẽ có thêm 1 học sinh nghèo được đi học” là chưa đếm kể gì đến tổng số tiền đi học của 1 học sinh như đã nêu trên. Chưa miễn học phí thì học sinh nghèo càng ít có cơ hội đi học hơn. Miễn học phí sẽ có hiệu quả giống như quy luật của thị trường kinh tế “giảm 1 đồng sẽ tăng thêm 1 người tiêu thụ mới”.

- “Sẽ miễn toàn bộ học phí cho đối tượng là con em các hộ gia đình thuộc diện nghèo, bất kể miền núi hay đô thị – áp dụng theo chuẩn nghèo của mỗi địa phương” là sẽ dẫn đến mặc cảm giai cấp nghèo của các học sinh đi học mà không đóng tiền, mặc cảm giai cấp giàu sang của học sinh đi học có đóng tiền. Mặt khác tiêu chuẩn nghèo của Việt Nam hiện nay ra sao: 200.000 đồng/người/tháng cho dân nông thôn (2,4 triệu đồng/người /năm), 260.000 đồng/người/tháng (3,12 triệu đồng/người/năm) cho dân đô thị. Thu nhập này đứng ngoài thuế thu nhập cá nhân. Cũng theo tiêu chuẩn của Việt Nam, một hộ nghèo nông thôn hai vợ chồng có hai con; giả dụ cả hai đang học cấp phổ cập: một đứa học tiểu học, một đứa học trung học cơ sở, thu nhập 9,6 triệu đồng/năm, sẽ chi tiêu cho hai con là 8,5 triệu đồng/năm, chiếm 88,6%. Đúng là quá sức tưởng tượng! Làm thế nào mà trẻ không bị bỏ học, nhất là ở cấp trung học cơ sở?

- “Tăng học phí để cải thiện thu nhập cho giáo viên” là một lý do được đề ra và cũng đã được nhiều người chứng minh là một biện pháp không phù hợp, giống như thời bao cấp bắt thầy cô giáo đi thu thuế nông nghiệp với lý do để trả lương cho thầy cô! Chắc không có thầy cô giáo nào nhận đồng lương này khi mà một số học sinh thân yêu của mình phải nghỉ học vì không tiền đóng học phí. Qua Niên giám thống kê 2006, số thầy cô giáo từ tiểu học đến đại học là 843.000 người, nếu lấy số chi ngân sách cho sự nghiệp giáo dục và đào tạo khoảng 35.000 tỉ đồng mà chủ yếu là chi lương thì mức thụ hưởng bình quân của một thầy cô là 41,6 triệu đồng/năm tức khoảng 3,5 triệu đồng/tháng (cộng trừ 20%). Nếu được như vậy thì chắc là thầy cô cũng chưa cần phải trông vào tăng học phí để cải thiện thu nhập (?!).

- “Tấm chăn giáo dục với 20% từ nguồn ngân sách nhà nước” hình như cũng không đúng với số liệu ghi trong Niên giám thống kê 2006: chi ngân sách cho đầu tư giáo dục đào tạo chiếm 1,02% GDP (9.909/973.790 tỉ đồng) và bằng khoảng 3,4% của tổng chi ngân sách (9.909/292.000 tỉ đồng); chi ngân sách cho sự nghiệp giáo dục đào tạo chiếm 3,6% GDP (35.000/973.790 tỉ đồng) và bằng khoảng 12,0% của tổng chi ngân sách (35.000/292.000 tỉ đồng); tổng cộng chi ngân sách cho giáo dục và đào tạo chỉ chiếm khoảng 4,62% GDP, bằng khoảng 15,6% tổng chi ngân sách. Con số thừa 4,4% (so với 20%) là gần 13.500 tỉ đồng đã đi về đâu. Tại sao không thu hồi và chi đúng để tạo phúc lợi cho dân và cho phát triển trong tương lai của đất nước.

Những ngày gần đây, ý kiến về đề án học phí mới của bộ Giáo dục và đào tạo ngày càng nhiều, đa số là phản bác việc tăng học phí ở cấp phổ cập. Thiết tưởng Quốc hội và Thủ tướng Chính phủ cần xem xét kỹ. Các vị lãnh đạo của ngành cũng rất cần soát xét lại. Đừng để sau này khi nghỉ hưu hoặc hết chức lại phải thảng thốt nghĩ lại giật mình, rồi la lên “khi chúng ta phấn đấu cho việc học sinh đi học đúng độ tuổi, phổ cập giáo dục các cấp nhưng học sinh vẫn phải đóng học phí, đó là điều thế giới họ không hiểu được” (giáo sư Phạm Minh Hạc, Tuổi Trẻ, 22.11.2007, trang 8).

Riêng TP.HCM, năm 2006, số học sinh tiểu học là 418.833, trung học cơ sở là 322.600, tiền học phí thì chỉ vào khoảng 22,6 tỉ đồng, còn ít hơn quá nhiều so với trợ cấp xe buýt, có nên chăng thành phố dành một khoản trợ cấp cho giáo dục hai cấp phổ cập này; tiền xây dựng cơ sở vật chất vào khoảng 29,66 tỉ đồng có thể kêu gọi các doanh nghiệp, các đoàn thể và mạnh thường quân đóng góp, tạo ra một mô hình xã hội hoá thích hợp, có thể nhân rộng ra cả nước; từ đó mở rộng đến cấp trung học phổ thông, đến các khoản phí khác.